Rối loạn phát triển thần kinh là gì? Nghiên cứu liên quan

Định nghĩa và khái quát

Rối loạn phát triển thần kinh (Neurodevelopmental disorders – NDDs) là nhóm bệnh lý phát sinh từ giai đoạn phôi thai, sơ sinh và thời thơ ấu, gây tổn thương cấu trúc hoặc chức năng não bộ và hệ thần kinh trung ương. Các rối loạn này thường kéo dài suốt đời, ảnh hưởng đến nhận thức, ngôn ngữ, giao tiếp xã hội, hành vi và vận động. Đặc điểm nổi bật là khiếm khuyết trong kỹ năng học tập, tương tác xã hội, điều tiết cảm xúc và kiểm soát xung động, thường được chẩn đoán trước tuổi 18.

Các NDDs không chỉ ảnh hưởng đơn lẻ đến một khía cạnh phát triển mà thường tồn tại đồng thời nhiều rối loạn trên cùng một cá thể. Chẳng hạn, trẻ tự kỷ có thể đi kèm rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) hoặc rối loạn học tập. Sự chồng lắp triệu chứng khiến chẩn đoán và can thiệp lâm sàng trở nên phức tạp, đòi hỏi đánh giá đa ngành giữa nhi khoa, tâm thần kinh, tâm lý học và giáo dục đặc biệt.

Tiêu chuẩn chẩn đoán theo DSM-5 do Hiệp hội Tâm thần Hoa Kỳ (APA) ban hành phân nhóm NDDs thành các thể chính: Rối loạn Phát triển Trí tuệ, Rối loạn Phát triển Ngôn ngữ, Rối loạn Giao tiếp, Rối loạn Tự kỷ, Rối loạn Chuyển động Phát triển, ADHD, Rối loạn Học tập và Rối loạn Phát âm. Việc phân loại này giúp chuẩn hóa chẩn đoán, hướng dẫn điều trị và nghiên cứu dịch tễ học (APA DSM-5).

Phân loại chính

Rối loạn Phát triển Trí tuệ (Intellectual Disability) biểu hiện bằng IQ ≤70 kết hợp hạn chế trong hoạt động sinh hoạt hàng ngày và thích nghi xã hội. Nguyên nhân có thể do di truyền (hội chứng Down, Fragile X), tổn thương não trước hoặc sau sinh, hoặc các rối loạn chuyển hóa bẩm sinh.

Rối loạn Tự kỷ (Autism Spectrum Disorder – ASD) đặc trưng bởi khiếm khuyết tương tác xã hội, giao tiếp bằng lời hoặc không lời, hành vi và sở thích lặp đi lặp lại. ASD có mức độ đa dạng từ nhẹ đến nặng, thường kèm rối loạn cảm giác và khó khăn trong điều tiết cảm xúc (Autism Speaks).

Rối loạn Tăng động Giảm chú ý (Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder – ADHD) bao gồm các biểu hiện thiếu chú ý, tăng động và bốc đồng vượt mức phát triển bình thường, ảnh hưởng đến học tập và quan hệ xã hội. Triệu chứng chia thành ba kiểu: chủ yếu thiếu chú ý, chủ yếu tăng động-bốc đồng, hoặc kết hợp cả hai (NIMH).

• Rối loạn Học tập: khiếm khuyết đọc (dyslexia), viết (dysgraphia) hoặc tính toán (dyscalculia).
• Rối loạn Phát triển Ngôn ngữ và Giao tiếp: chậm lời, khó sử dụng ngôn ngữ chức năng và giao tiếp phi ngôn ngữ.
• Rối loạn Phát âm và Giọng nói: rối loạn gây khó khăn phát âm, rung giọng hoặc phát âm sai âm.

Dịch tễ học

Tỷ lệ NDDs trên toàn cầu dao động khoảng 5–15% trẻ em, phụ thuộc định nghĩa chẩn đoán và phương pháp khảo sát. Trong đó, ADHD chiếm khoảng 5–7%, ASD khoảng 1–2%, và Rối loạn Phát triển Trí tuệ khoảng 1–3%. Tần suất gặp cao hơn ở nam so với nữ, đặc biệt ở ASD và ADHD với tỉ lệ nam:nữ xấp xỉ 4:1.

Phân bố theo khu vực địa lý có khác biệt: ở các nước phát triển, tỷ lệ chẩn đoán ASD và ADHD cao hơn do tiếp cận dịch vụ khám sàng lọc sớm, trong khi ở các nước đang phát triển, con số có thể bị đánh giá thấp do thiếu cơ sở hạ tầng và nguồn nhân lực chuyên môn (WHO).

Rối loạn	Tần suất toàn cầu (%)	Tỉ lệ Nam:Nữ
ADHD	5–7	2:1 đến 4:1
ASD	1–2	4:1
Rối loạn Trí tuệ	1–3	1.2:1

Cơ chế bệnh sinh và di truyền

Các NDDs hình thành từ tương tác phức tạp giữa yếu tố di truyền và môi trường. Hàng trăm gen liên quan đến sự phát triển và kết nối thần kinh đã được xác định như SHANK3, CHD8, FMR1, MECP2. Đột biến hoặc biến thể số lượng bản sao (CNV) ở các gen này làm rối loạn hình thành synapse, tín hiệu dẫn truyền và mạng lưới neuron.

Rối loạn trao đổi chất và yếu tố môi trường trước sinh như nhiễm trùng TORCH, tiếp xúc thuốc độc (rượu, valproate), sinh non, nhẹ cân cũng góp phần gây tổn thương tế bào thần kinh và giảm khả năng myelin hóa. Stress oxy hóa và miễn dịch bất thường có thể làm tăng tổn thương neuron, gây mất cân bằng giữa neurotransmitter kích thích (glutamate) và ức chế (GABA).

• Đột biến đơn gen: hội chứng Fragile X (FMR1), Rett (MECP2), tuberous sclerosis (TSC1/TSC2).
• Đa yếu tố: ASD và ADHD chịu ảnh hưởng từ hàng trăm vùng gen và tác động của yếu tố môi trường.

Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ

Yếu tố di truyền đóng vai trò then chốt trong sự khởi phát rối loạn phát triển thần kinh, với nhiều nghiên cứu chỉ ra tần suất gia đình cao ở các NDDs. Đột biến đơn gen như ở hội chứng Fragile X (FMR1), Rett (MECP2) và tuberous sclerosis (TSC1/TSC2) dẫn đến khiếm khuyết protein thiết yếu cho hình thành synapse.

Tương tác gen–môi trường ảnh hưởng mạnh mẽ đến nguy cơ NDDs. Các biến thể số lượng bản sao (CNV) trên nhiều vùng nhiễm sắc thể cùng với tác động của nhiễm trùng trước sinh (TORCH), tiếp xúc rượu và valproate, gây stress oxy hóa, khiến tế bào thần kinh bị tổn thương và myelin hóa kém hiệu quả (CDC FASD).

Các yếu tố sinh học khác như sinh non, nhẹ cân và dinh dưỡng kém cũng làm tăng nguy cơ. Môi trường sau sinh bao gồm ô nhiễm không khí, độc chất kim loại nặng (thủy ngân, chì) và tác dụng của thuốc điều trị mẹ (thuốc chống động kinh) có thể làm trầm trọng thêm tổn thương thần kinh phát triển.

• Di truyền: đột biến đơn gen, CNV, yếu tố đa gen.
• Môi trường trước sinh: nhiễm trùng TORCH, thuốc/ chất độc, dinh dưỡng kém.
• Yếu tố sau sinh: sinh non, ô nhiễm môi trường, thiếu thốn hỗ trợ tâm lý.

Triệu chứng lâm sàng

Khởi phát triệu chứng NDDs thường xuất hiện trước 5 tuổi với biểu hiện đa dạng. Mức độ khiếm khuyết trong ngôn ngữ, motor thô và tinh, khả năng nhận thức và tương tác xã hội khác nhau tùy theo rối loạn cụ thể.

Rối loạn tự kỷ (ASD) thể hiện qua giảm tương tác mắt, khó khăn giao tiếp, hành vi lặp lại và sở thích hạn hẹp. ADHD biểu hiện bằng mất tập trung, hiếu động, bốc đồng, thường kèm khó khăn trong kiểm soát cảm xúc và quan hệ bạn bè (NIMH ADHD).

• Chậm nói, khó hình thành câu, hoặc ngôn ngữ nghịch lý.
• Khó phối hợp động tác, chậm trễ motor thô/tinh.
• Hành vi tự kích thích, lặp lại, kén chọn thức ăn.
• Mất tập trung, quên bài, khó ngồi yên, bốc đồng.

Chẩn đoán và đánh giá

Chẩn đoán NDDs yêu cầu đánh giá lâm sàng toàn diện bởi đội ngũ đa ngành, kết hợp công cụ chuẩn hóa như ADOS-2, Bayley-III, Conners’ Rating Scales để đo lường mức độ triệu chứng và chức năng.

Các xét nghiệm hỗ trợ bao gồm khảo sát di truyền (microarray, whole exome sequencing) để xác định đột biến bệnh lý và chẩn đoán hình ảnh não (MRI) nhằm phát hiện bất thường cấu trúc, myelin hóa hoặc mất chất trắng. EEG cũng được chỉ định khi nghi ngờ co giật kèm theo.

• Đánh giá lâm sàng: tiêu chí DSM-5, phỏng vấn phụ huynh.
• Công cụ chuẩn hóa: ADOS-2 (ASD), Conners (ADHD), Bayley Scales (chậm phát triển).
• Xét nghiệm di truyền và hình ảnh học: microarray, MRI, EEG.

Can thiệp và quản lý

Can thiệp hành vi nhận thức (ABA) được khuyến cáo cho ASD, tập trung vào tăng kỹ năng giao tiếp, xã hội và giảm hành vi bất thường. Giáo dục đặc biệt với chương trình cá thể hóa giúp tối ưu hóa kết quả học tập và hòa nhập xã hội.

Dược lý điều trị ADHD chủ yếu là stimulants như methylphenidate hoặc non-stimulants như atomoxetine, giúp cải thiện tập trung và giảm hiếu động. SSRIs và antipsychotics liều thấp có thể dùng hỗ trợ triệu chứng lo âu và lặp lại trong ASD.

Rối loạn	Can thiệp chính	Phương pháp bổ trợ
ASD	ABA, giao tiếp hỗ trợ (PECS)	Liệu pháp ngôn ngữ, OT
ADHD	Methylphenidate, atomoxetine	CBT, quản lý hành vi
Rối loạn Trí tuệ	Giáo dục đặc biệt, kỹ năng sống	Hỗ trợ gia đình, can thiệp dinh dưỡng

Tác động và tiên lượng

Tác động của NDDs lan rộng đến gia đình, giáo dục và xã hội, với chi phí điều trị, hỗ trợ và chăm sóc hàng năm ước tính hàng tỷ đô la tại Mỹ và châu Âu. Tiên lượng phụ thuộc vào mức độ nặng nhẹ, thời gian can thiệp sớm và hỗ trợ liên tục.

Can thiệp sớm trước 3 tuổi cải thiện đáng kể ngôn ngữ, kỹ năng xã hội và giảm triệu chứng hành vi, tăng cơ hội hòa nhập trường học và lao động sau này. Tuy nhiên, một số trường hợp nặng vẫn cần hỗ trợ suốt đời để đảm bảo chất lượng cuộc sống.

• Cải thiện ngôn ngữ và xã hội nếu can thiệp trước 3 tuổi.
• Giảm triệu chứng hành vi, nâng cao kỹ năng sống thông qua hỗ trợ liên tục.
• Vẫn tồn tại nhu cầu dịch vụ chuyên môn và hỗ trợ gia đình dài hạn.

Hướng nghiên cứu tương lai

Ứng dụng công nghệ gen CRISPR/Cas9 trong tế bào gốc thần kinh mở ra tiềm năng điều chỉnh đột biến đơn gen. Mô hình organoid não người giúp nghiên cứu cơ chế bệnh sinh và thử nghiệm thuốc mới trên hệ thống 3D mô phỏng cấu trúc não (Nature Organoids).

Các hệ thống AI và machine learning ứng dụng trong phân tích dữ liệu lớn (big data) từ hình ảnh não, biểu đồ phát triển và gen giúp cá nhân hóa chẩn đoán, dự báo diễn tiến và lựa chọn can thiệp tối ưu. Công nghệ thực tế ảo và thực tế tăng cường được thử nghiệm trong đào tạo kỹ năng xã hội cho ASD.

• Gene editing và organoid não cho mô hình bệnh sinh.
• AI/big data cho chẩn đoán sớm và dự báo kết quả.
• VR/AR hỗ trợ đào tạo kỹ năng và trị liệu.

Tài liệu tham khảo

• American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5), 2013.
• Centers for Disease Control and Prevention. “Fetal Alcohol Spectrum Disorders (FASD).” Truy cập tại: https://www.cdc.gov/ncbddd/fasd/index.html
• National Institute of Mental Health. “Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder.” Truy cập tại: https://www.nimh.nih.gov/health/topics/attention-deficit-hyperactivity-disorder-adhd
• World Health Organization. “Mental disorders.” WHO Fact Sheet, 2022. Truy cập tại: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/mental-disorders
• Nature. “Cerebral organoids model human brain development.” 2020. DOI:10.1038/s41586-020-2157-4
• Reichow, B., et al. “Early intensive behavioral interventions for young children with autism.” Research in Autism Spectrum Disorders, 2018. PMID:29610861